Osmanlı arşivlerinden iki kitap daha yayında

Bu eserlerle, Osmanlı arşivi hem tanıtılıyor, hem de Orta Doğu coğrafyasının önemli bir bölgesi olan Halep tahrirleri araştırıcıların ilgisine takdim ediliyor.

Dünyanın en büyük tarihi arşivlerinden biri olan Osmanlı Arşivi hakkında bilgi veren ve şimdilik yalnız Türkçe olarak hazırlanan ''Osmanlı Arşiv Rehberi'', bir dönemin tarihine tanıklık eden defter ve belgeler hakkında bilgi veriyor.

''Haleb Livası Mufassal Tahrir Defteri I ve II'' adlı eserlerde ise 943 ve 1536 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde yer alan Halep bölgesinin idari durumu sancak, kaza, nahiye ve karye (köy) isimleri ve buralarda yaşayan ahalinin demografik, sosyal ve iktisadi durum bölgeye ait haritalarla birlikte ayrıntılı olarak anlatılıyor.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi kitabında, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürü Doç. Dr. Yusuf Sarınay proje yöneticisi olarak yer alırken, Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı Doç. Dr. Mustafa Budak, Osmanlı Arşivi Daire Başkanı Dr. Önder Bayır ve Yayın Koordinatörü Dr. Ahmet Zeki Özgöer proje sorumluluğunu üstlendi. Kitap, Başbakanlık Basımevi tarafından yayınlandı.

-''BELGELER, GEÇMİŞİ YANSITAN EN ÖNEMLİ CANLI ŞAHİTLERDİR''-

Devlet Arşivleri Genel Müdürü Doç. Dr. Yusuf Sarınay, kitabın önsözünde, her milletin tarihi bir mirası olduğunu, bu mirasın çok önemli bir bölümünü de arşivler, kütüphaneler ve eski eserler gibi kültür varlıklarının oluşturduğunu belirtiyor.

Arşivlerin, devletin ve fertlerin haklarını ve milletler arası münasebetleri belgeleyip koruduğuna dikkati çeken Doç. Dr. Sarınay, arşivlerle ilgili şu ifadelere yer veriyor:

''Arşivler bir konuyu aydınlatmaya ve tespite yarar. Bu arada ait olduğu devrin örf ve adetlerini, sosyal yapısını, karşılaştıkları problemleri ve bunlar arasındaki münasebetleri ortaya koyarlar. Bir başka ifadeyle, arşivlerde muhafaza edilen belgeler, ait oldukları milletlerin geçmişini yansıtan en önemli canlı şahitlerdir.

Türkiye arşiv malzemesi bakımından çok büyük zenginliğe sahiptir. Osmanlı Devletinden devralınan büyük miras, bugün Türkiye'yi dünyanın en zengin arşiv potansiyeline sahip sayılı ülkelerden birisi durumuna getirmiştir. Osmanlı'nın hükümran olduğu topraklar üzerinde başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere halen kırka yakın bağımsız ülke yer almaktadır.

Osmanlı Devleti'nde arşiv fikri çok eskilere kadar ulaşmaktadır. Arşivin, bir milletin tarih ve kültür hazinesi olduğunu idrak eden ecdadımız, bunun içindir ki kurduğu arşiv teşkilatına 'Hazine-i Evrak' adını vermiştir.''

-OSMANLI ARŞİVİ HAKKINDA BUGÜNE KADAR 3 REHBER YAYINLANDI-

Önsözde, aktarılan bilgiye göre, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde, yerli ve yabancı araştırmacıların kullanımına sunulan çok çeşitli ve değerli arşiv malzemesi yer alıyor. Buna karşılık, Başbakanlık Osmanlı arşivini bütünüyle tanıtan çok fazla Türkçe yayın bulunmuyor.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi hakkında bugüne kadar birkaç tane rehber yayınlandı. Bunlardan ilki Midhat Sertoğlu'nun 1955 yılında yayınlanan ''Muhteva Bakımından Başvekalet Arşivi.'' Bu eser, araştırmacıların kendi ihtisas dallarına göre arşivdeki malzemeden ne şekilde yararlanabileceklerini tespit gayesiyle hazırlandı. Söz konusu eser, yaklaşık 25 yıl Osmanlı arşivi araştırmaları için bir el kitabı kimliğini taşıdı.

Rehberlerin ikincisi Atilla Çetin'in hazırladığı ve 1979 yılında neşredilen ''Başbakanlık Arşivi Kılavuzu'' oldu. Bu kitapta Osmanlı arşivinin ihtiva ettiği malzeme, tasnifler araştırmaya açık bölümler ve devam etmekte olan tasnif çalışmaları tanıtıldı.

Üçüncü rehber, Türkiye'nin de üyesi bulunduğu İslam Konferansı Teşkilatı'na bağlı İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezince Osmanlı arşivinden yararlanacak üye ülkelerin araştırıcıları için İsmet Binark ve Necati Aktaş'a hazırlatıldı. Eser, Arapça olarak ''El-Arşifü'l Osmani'' adıyla 1986'da Amman'da yayınlandı.

Yerli ve yabancı araştırmacılar için ''başvuru'' eseri olma özelliği taşıyan bu rehberler, ilerleyen zaman içinde yeni tasnif çalışmalarını yansıtamadıkları için ihtiyaca cevap veremedi. 1987'de Osmanlı arşivine yeni personel alımıyla hızlandırılan tasnif çalışmaları sonucunda hazırlanan kataloglar, yeni bir rehberin yayınlanması mecbur kıldı.

Bu amaçla Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğünce ''Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi'' adlı eser hazırlanarak 1992'de yayınlandı. 2000 yılındaki genişletilmiş ikinci baskının ardından, üçüncü baskı olan ''Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi'', yerli ve yabancı araştırıcıların hizmetine sunuldu.

-OSMANLI ARŞİVİ REHBERİNDE NELER VAR?-

Son ve en güncel bilgileri ihtiva eden ''Osmanlı Arşivi Rehberi'', önsöz, giriş, dört bölüm, ekler, bibliyografya ve indeksten oluşuyor. Girişte, Osmanlı'da arşivcilik fikri, evrakın muhafazasına gösterilen titizlik, Osmanlı arşivlerinin tarihi seyri ve arşiv çalışmaları hakkında bugüne kadar yapılan tasnif çalışmaları hakkında açıklayıcı bilgi veriliyor.

Birinci bölümde, ''Divanı Hümayun, Bab-ı Asafi, Defterhane-i Amire, Bab-ı Defteri, Bab-ı Ali, Yıldız Sarayı defterleri ile nezaretler, vilayet ve müfettişlikler (taşra arşivleri), Meclis-i Vala ve Meclis-i Ali-i Tanzimat gibi büyük dairelere ait defterler ve diğer defter serileri anlatılıyor.

İkinci bölümde Divan-ı Hümayun, Bab-ı Asafi, Defterhane-i Amire, Bab-ı Defteri, Bab-ı Ali, Yıldız Sarayı belgeleri ile nezaretler, vilayet ve müfettişlikler (taşra arşivleri), büyük dairelere ait belgeler, Ali Emiri Tasnifi ve İbnülemin Tasnifi gibi diğer belge serileriyle ilgili bilgi veriliyor.

Üçüncü bölümde, harita, plan, proje, kroki, albüm ve fotoğraf koleksiyonları, Ali Fuat Türkgeldi, Cavit Baysun ve diğer kişilerden intikal eden arşiv malzemeleri, yurt içi ve yurt dışı arşiv merkezlerine ait arşiv malzemesi, kataloglar ve yeni uygulamaya konulan otomasyon sistemi anlatılıyor.

Kitabın dördüncü bölümünde ise Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğünün idari yapısı, arşiv hizmetleriyle ilgili kanunlar, araştırmacılar için gerekli ön bilgiler ve Devlet Arşivlerinde araştırma yapacak olanların tabi olacağı esaslar bulunuyor.

-''HALEB LİVASI MUFASSAL TAHRİR DEFTERİ I VE II''-

''Haleb Livası Mufassal Tahrir Defteri I ve II” adlı eserlerde ise 943 ve 1536 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde yer alan Halep bölgesinin idari durumu sancak, kaza, nahiye ve karye (köy) isimleri ve buralarda yaşayan ahalinin demografik, sosyal ve iktisadi durum bölgeye ait haritalarla birlikte ayrıntılı olarak anlatılıyor.

Devlet Arşivleri Genel Müdürü Yusuf Sarınay'ın Proje yöneticisi, Genel Müdür Yardımcısı Doç. Dr. Mustafa Budak ve Osmanlı Arşivi Daire Başkanı Dr. Önder Bayır'ın proje sorumlusu olarak yer aldığı eser, Osmanlı Arşivi uzmanları Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu tarafından yayına hazırlandı.

İki ciltlik kitabın kapağında, Kanuni Sultan Süleyman'ın 1534 yılındaki Irak Seferini anlatan Matrakçı Nasuh'un ''Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han'' adlı eserinden alınan ve Halep şehrini gösteren minyatür kullanılıyor.

Bu yayının konusu olan Tahrir Defterlerinin, Osmanlı Arşivi'ndeki en önemli defter serilerinden biri olduğu biliniyor.

-DEFTERLER ARŞİVLERİN EN DEĞERLİ KOLEKSİYONLARI-

AA muhabirinin Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı yetkililerinden edindiği bilgiye göre, Osmanlılar, bir yeri fethettiklerinde o bölgeye yetkili bir emin gönderip nüfus ve gelir kaynaklarını ayrıntılarıyla araştırıp deftere geçiriyorlar, böylece her sancak için ayrı bir nüfus ve gelir defteri meydana getiriliyordu.

O bölgede vergi kaynakları çeşitli etkenlerle değiştiği zaman, her 10-20-30 yılda bu tahrir işlemi yenileniyordu.

Bugün, Osmanlı Arşivi'nde ve Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi'nde bulunan bu defterler arşivlerin en değerli koleksiyonlarından birini meydana getiriyor.

Tahrir defterleri Osmanlı İmparatorluğu'na dahil memleketlerin sosyal, demografik ve ekonomik tarihine ait, benzeri başka hiçbir yerde bulunmayan mufassal istatistik kaynakları.

Defterlerin bu önem ve özelliklerine istinaden, özellikle Balkan ve Orta Doğu bölgeleriyle alakalı bilgiler ihtiva eden Tahrir Defterleri'nin bazıları Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığınca yayına hazırlandı.

Bu serinin son halkalarından birisi de ''Haleb Livası Mufassal Tahrir Defteri I ve II'' isimli çalışma oldu. Kitapta, Halep Sancağı'na ait tahrir defterleri, yararlanılan defterlerdeki idari birimler, kişi ve cemaat adları ile yer adları, terimler dizini ve haritalar yer alıyor.

Arşiv yetkililerince, Osmanlı tarihi ve coğrafyası ve bu sahalarda araştırma yapanlar için son derece önemli olan bu tür yayınların devam edeceği belirtiliyor.