Eskiden zincir deyince, demir halkalardan oluşan, insanın bedenine özgürlüğüne vurulan bir şeydi. Günümüzde ise zincir artık görünmüyor. Ne bileğimizde ne ayağımızda. Bugünün zinciri, cebimizde taşıdığımız bir ekran. Gönüllü mahkumları olduğumuz bir dünya dijital medya evreni.

Her sabah uyandığımızda ilk işimiz güneşin doğuşuna değil, ekranın parlayışına bakmak. Haberleri, yorumları, bildirimleri, beğenileri kontrol etmek.  Sürekli ve devamlı bir akış, sürekli bir uyarı "Bak! Bir şey kaçırıyor olabilirsin!" Oysa kaçırdığımız asıl şey, dışarıdaki gerçek hayat.

Social – Digital Global Overview 2024 araştırması;

Dünyada ortalama günlük ekran süresi: 

Dünya genelinde ortalama 6 saat 37 dakika                                                                                                                               
Türkiye’de  8 saat 6 dakika (dünyada ilk 5'te)

Gençlerde ise bu süre  (15–25 yaş): 10 saati aşıyor

Bunun anlamı, günde 8 saat ekran başında olan biri, yılda 120 gününü dijital evrende geçiriyor. Bu da yılın 1/3’ü demek. Dikkat ekonomisinde, Ürün aslında biziz.

Dijital medya, bilgiye ulaşmanın en kolay yolu gibi görünüyor. Oysa çoğu zaman, bilgi değil, dikkat tuzağı sunuluyor bize. Tıklamamız için tasarlanmış başlıklar, algoritmaların bizi bizden iyi tanıyan öneri listeleri, sonsuz bir kaydırma hissi, Bunlar modern çağın dijital prangaları haline gelmedi mi?

Kullanıcı Tercihlerinin Yüzdesi ve Algoritmalar  Arasındaki Uyum 

Netflix'te izlenen içeriklerin %80’i öneri algoritmaları tarafından sunuluyor

YouTube’daki izlenmelerin %70’i ana sayfa ve önerilen videolardan geliyor

Sosyal medya platformlarının içerik önerme algoritmaları, kullanıcıyı ekran başında tutma süresini %40 artırıyor

Aslında biz sandığımız kadar özgür değiliz. Seçtiğimizi düşündüğümüz içerikler aslında bizim için seçenlerin sonuçları.

Medya kuruluşları, sadece haber vermiyor bizi biçimlendiriyor, yönlendiriyor, hatta bağımlı hâle getiriyor. Onlar Reyting değil, "Retina" peşindeler. Ne izliyoruz? Neye sinirleniyoruz? Nerede durup nereden geçiyoruz? Her davranışımız, pazarlanabilir birer veri hâline getirilmedi mi?

Bağımlılık ve Erişilebilirlik

Eskiden bağımlılık denince sigara, alkol, madde gelirdi akla. Bugün ise ekran bağımlılığı, bir pandemi salgını gibi hızla toplumları ve bireyleri enfekte ederek yayılıyor. Gençler için sosyal medya, yetişkinler için haber akışları, çocuklar için oyunlar. Herkesin zinciri ayrı ama sonuç aynı, bu gerçeklerden kopuşun sonuçları.

Psikologlar ve sosyal bilimciler bu durumu “dijital tükenmişlik” olarak adlandırıyor. Sürekli bildirim almak, hiçbir zaman tam olarak dinlenememek, ekran karşısında geçirdiğimiz saatlerin bizi yalnızlaştırması. Modern insanın yalnız kalma korkusunu bile dijital kalabalıklarla azaltmaya çalışması. Bu sürdürülebilir sağlıklı bir hayat tarzı olabilir mi?

Medya Bağımlılığı ve Yeni Neslin Sessiz Pandemisi 

 Her 10 gençten 6’sı sosyal medyada geçirdiği süreyi "kontrol edemediğini" belirtiyor.

Sosyal medya kullanım süresi 2012’den bu yana %300 artış göstermiş 
DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) ekran bağımlılığını artık bir “davranışsal bağımlılık” olarak tanımlıyor.

Günümüzde toplu ulaşımda tren, otobüs, metro, tramvay, akla hangisi geliyorsa bireyleri kitap okurken, dergi karıştırırken gördünüz mü? Yolcuların neredeyse tamamı kendileriyle bütünleşmiş bir uzvu olmuş telefon denilen mavi ekranlara bakmıyorlar mı?

Trafikte sürücülerin gözleri ve kulakları, ekranda ve gelen bildirimleri sürekli takip ettiğini görüyoruz.  

Ekran Süresi ve Zihinsel Sağlık Arasındaki Bağlantı

4+ saat ekran süresi: Depresyon riskinde  %48 artış

6+ saat Uyku kalitesinde  %40 düşüş

Sosyal medya bağımlılığının en yüksek olduğu yaş aralığı: 13–19

Algoritmalar Bizi Biçimlendiriyor mu?

Bugün medya sadece anlatmıyor, inşa ediyor. İnançları, alışkanlıkları, hatta siyasi tutumları. Yapay zekâ destekli algoritmalar, ilgi alanlarımızı analiz edip bizi birer “hedef kitleye” dönüştürmeye başladı. Tercihlerimizin kendi seçimimiz olduğunu sanıyoruz. Oysa seçen biz değiliz, onlar Bizi seçiyorlar.

Bu zinciri kırmak, ekranı hayatın merkezinden çıkarmak pek kolay değil. Önce farkındalık gerekiyor. Sonra niyet. Pragmatik olmak ve sormak gerekmez mi?  Bu içerik bana ne kazandırıyor neyi alıyor?

Dijital Obezite, Tüket ve  Tüken

Sürekli veri, sürekli içerik, sürekli tüketim. Bilgi bombardımanına uğramış birey, karar veremez hâle geliyor. Tıpkı fiziksel obezitede olduğu gibi, ruhsal ve zihinsel kontrol Edilemez artışlar zarar vermeye başlıyor. Her şeye hemen ulaşmak artık çok kolay, kaydır ve sonuçlar Retinanda, ama anlamı ve değeri yok.

Nasıl kurtulacağız bu cendereden? 

Dünyada bu sorun her geçen gün derinleşiyor, çeşitli önlemler artık parlamentolarda görüşülüyor, Dijital oruçlar, ekran sürelerinin sınırlanması, kitapla ve doğayla yeniden tanışmak. Hepsi birer çözüm gibi gözükse de olumsuz sonuçların artarak devam edeceği anlaşılıyor. 

Fransa’da “Dijital Oruç” programlarına devlet desteği veriliyor. Japonya’da okullarda “dijital farkındalık dersi” zorunlu. Türkiye’de ise Rtük dışında bu alanda sistematik bir bilinçlendirme hâlâ eksik.

Çözüm Var mı? Zincir Kırılabilir mi?

Dijital Oruç: Haftada en az 1 gün ekranlardan uzak durmak

Bildirim Sessizliği: Tüm uygulama bildirimlerini belirli zaman aralıklarında, konutlarda telefon dışındaki tüm bildirimlerini kapatmak       

Gerçek Etkileşim : yazmak ve konuşmak yerine, Yüz yüze iletişimi öncelikli hale getirmek 

Medya Okuryazarlığı: Tüm yaş gruplarına kullanım kısıtlamasına yönelik eğitim 

Dijital zincirleri fark etmek, onları kırmanın ilk adımıdır. Medya bağımlılığı sadece bir bireysel sorun değil, bir toplumsal güvenlik meselesidir. Ekrana değil hayata dönmek için, önce bakışlarımızı ekranlardan yeterli süre uzak tutmalıyız.

Kaynakça:

TÜİK ve BTK. (2023). Türkiye Dijital Medya Kullanım İstatistikleri.

We Are Social & Meltwater. (2024). Digital 2024: Global Overview Report. https://datareportal.com

World Health Organization (WHO). (2023). Screen time and health risks in adolescents: A behavioral addiction perspective.

Statista. (2023). Netflix: Share of viewing from recommendations. Common Sense

Media. (2022). The Role of Algorithms in Children's Media Use.

APA – American Psychological Association. (2023). Digital Media Use and Mental Health in Youth.

OECD Reports. (2022). Teens, Screens and Social Media: Impacts on Wellbeing.

Fransa Dijital Kültür Politikaları Meclis Raporu. (2023). "Digital Fasting and Youth Japonya Eğitim Bakanlığı (MEXT). (2022). Digital Awareness Curriculum Implementation.

Muzaffer Şafak / Haber7