Türkiye uzun yıllar boyunca genç nüfusuyla övünen, “demografik fırsat penceresi”ni bir kalkınma kaldıraçı olarak gören bir ülkeydi. Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren genç bir nüfusa sahip olmak hem modernleşme iddiasının hem de devlet kapasitesinin temel unsurlarından biri olarak kabul edilmişti. Çalışma yaşındaki nüfusun fazlalığı, hem ekonomik dinamizm hem de ulusal güvenlik açısından ülkeyi bölgesindeki birçok devletten ayrıştıran bir üstünlük arz ediyordu. Ancak bugün giderek belirginleşen bir gerçek var: Bu avantaj hızla tükeniyor. Türkiye artık genç nüfus ülkesi değil; düşük doğurganlık, artan yaşam süresi ve göç dinamiklerinin yarattığı baskı sonucunda hızla yaşlanan toplum kategorisine doğru ilerliyor. Bu dönüşüm yalnızca sosyolojik bir olgu değil, aynı zamanda ülkenin geleceğine dair stratejik bir uyarıdır.

Doğurganlık oranının son yıllarda keskin biçimde düşmesi, nüfus yapısında geri döndürülemez bir kırılmaya doğru gidişi haber veriyor. Bugün Türkiye, nüfusunu yenileme eşiğinin altına inmiş durumda. Bu eşik yalnızca istatistiksel bir eşik değildir; devletlerin uzun vadeli varlığı bakımından kritik bir sınırdır. Çünkü toplam doğurganlık oranının 2,1’in altına inmesi, mevcut nüfusun kendini doğal yollarla yenileyememesi anlamına gelir. Bu durumun sonuçları, birkaç on yıl içinde üretim kapasitesinden sosyal güvenlik sistemine, savunmadan eğitim politikasına kadar geniş bir alanda hissedilecektir.

Sorunun genellikle ekonomik zorluklarla ilişkilendirilmesi kolaycı bir yaklaşımdır. Elbette ekonomik belirsizlik, çocuk sahibi olma kararını etkileyen temel faktörlerden biridir. Fakat son yıllarda doğum oranının düşüş hızı, ekonomik kaygıyla açıklanamayacak kadar keskindir. Türkiye’nin birçok bölgesinde ve farklı sosyoekonomik gruplarda aynı eğilim gözleniyor. Bu durum, meselenin ekonomik olandan daha derin, daha kültürel ve daha yapısal nedenlere dayandığını gösteriyor. Gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de konfor arttıkça, bireysel özgürlükler genişledikçe, tüketim odaklı yaşam öncelik haline geldikçe doğum oranları düşüyor. Yani meseleyi yalnızca ekonomik çerçevede tartışmak, demografik krizin temel nedenlerini görünmez kılmak anlamına gelir.

Bu noktada toplumsal değerlerin, yaşam tarzı dönüşümlerinin ve kültürel iklimin belirleyici etkisini göz ardı etmemek gerekir. Modern yaşamın hızlanması, kariyer merkezli bakışın yaygınlaşması, evlilik yaşının ötelenmesi, geleneksel aile yapısının çözülmesi ve bireyselleşmenin artması, çocuk sahibi olma kararını daha geç bir döneme itiyor. Bu gecikme ise genel doğurganlık üzerindeki düşürücü etkisini giderek artırıyor. Tek çocuklu ailelerin norm haline gelmesi; hatta bazı kesimlerde çocuksuz yaşam tercihinin yayılması, toplumsal alışkanlıkların kökten değiştiğini gösteriyor. Bu değişimlerin, yalnızca ekonomik teşviklerle tersine çevrilemeyeceği açıktır.

Türkiye özelinde ek bir sorun daha var: Toplumu taşıyan kurumların yıllar içinde zayıflaması. Aileyi destekleyen sosyal mekanizmalar, çalışan ebeveynin yükünü hafifleten kamusal hizmetler, toplumsal dayanışma ağları giderek aşınıyor. Özellikle büyük şehirlerde konut fiyatlarının artışı, güvenlik kaygıları, yeşil alan eksikliği ve ulaşım zorlukları, çocuklu yaşamı güçleştiren unsurlar haline geldi. Eğitimin giderek artan rekabetçi doğası ise aileleri psikolojik ve ekonomik bir baskı altına sokuyor. Bu karmaşık ortamda gençler umutlarını geleceğe değil, kendi bireysel güvenlik alanlarına yöneltiyor.

Demografik dönüşümün en derin etkilerinden biri ulusal güvenlik alanında ortaya çıkacaktır. Genç nüfus yalnızca ekonomik bir kaynak değil, aynı zamanda Devlet’in hareket kapasitesini belirleyen stratejik bir unsurdur. Üretimi sürdürecek, teknolojiyi geliştirecek, savunma kapasitesini destekleyecek ve toplumsal dayanıklılığı sağlayacak olan insan gücü azaldığında devlet mekanizması doğal olarak zayıflar. Yaşlanan toplumların karşı karşıya kaldığı en büyük tehdit, mali sistemlerin yük altında çökme ihtimalidir. Emeklilik harcamaları artarken, çalışabilir nüfusun daralması ekonomik üretim kapasitesini geriletir. Bu durum savunma bütçelerini ve kamu yatırımlarını doğrudan etkiler.

Dahası, yaşlanan nüfus, jeopolitik rekabetin yoğunlaştığı bir coğrafyada Türkiye’nin stratejik konumunu zayıflatabilir. Genç nüfus avantajı, özellikle çevresindeki ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye’nin uzun yıllar boyunca sahip olduğu önemli bir güçtü. Ancak bugün bu avantaj hızla kaybediliyor. Avrupa’nın yaşlanan nüfusuna doğru ilerlerken, güney ve doğu komşularında genç nüfus oranlarının yüksek kalması Türkiye’nin bölgesel rolünü değiştirebilir. Demografi, devletlerin uzun ömürlülüğünü belirleyen en sessiz ama en güçlü faktördür.

Bu tablo karamsar görünse de geri dönüş mümkündür. Ancak bunun için yüzeysel çözümler değil, bütüncül bir toplumsal dönüşüm vizyonu gerekir. Ekonomik teşvikler önemli olmakla birlikte tek başına yeterli değildir. Çocuk sahibi olmayı cazip kılacak bir kültürel atmosfer yeniden inşa edilmelidir. Aileyi merkeze alan sosyal politikalar güçlendirilmeli; çalışan ebeveynin yükünü hafifletecek kreş, esnek çalışma, ebeveyn izinleri ve destekleyici eğitim modelleri hayata geçirilmelidir. Konut politikalarının aile yaşamına uygun hale getirilmesi, şehirlerin yalnızca iş üreten değil, yaşam üreten mekânlar haline getirilmesi bu dönüşümün bir parçası olmalıdır.

Toplumun geleneksel değerleriyle modern hayatın gereklilikleri arasında uyum kurulabilir. Geçmişte aileyi ve sosyal dayanışmayı güçlü kılan kültürel kodlar, bugünün ihtiyaçlarına göre yeniden yorumlanabilir. Bu noktada eğitim sisteminin rolü de kritiktir. Eğitimin yalnızca rekabete dayalı bir sıralama yarışı olmaktan çıkarılması, gençlerin geleceğe dair umutlarını artırır. Umudu güçlü olan kuşakların, aile kurma ve çocuk sahibi olma motivasyonu da daha yüksektir.

Asıl mesele, nüfus artışını bir devlet politikası olmaktan öte bir toplumsal değer haline getirebilmektir. Toplum, varlığını sürdürebilmek için genç nüfusa ihtiyaç duyduğunu yeniden fark etmelidir. Türkiye’nin tarihsel olarak sahip olduğu canlı, genç, dinamik toplum yapısı yeniden hatırlanmalı ve korunmalıdır.

Bugün yaşadığımız demografik kırılma bir yok oluş sinyali olarak görülebilir; ancak bu sinyal aynı zamanda bir uyarıdır, bir çağrıdır. Her toplum böyle anlarda ya durumu kabullenip geri çekilir ya da kendine bir çıkış yolu açar. Türkiye’nin önünde de bu iki seçenek var. Ya düşük doğurganlığı kader gibi kabul edeceğiz; ya da eğitimden sosyal politikaya, şehirleşmeden kültürel yaşama kadar geniş bir dönüşümle nüfus yapımızı güçlendireceğiz. Bu tercih aslında bir varlık-yokluk tercihidir.

Gelecek, kendiliğinden gelmez; onu taşıyacak insanların sayısıyla ve niteliğiyle gelir. Eğer bu ülkenin güçlü, bağımsız ve onurlu bir geleceğe sahip olmasını istiyorsak, nüfus meselesini gündelik tartışmaların gürültüsüne kurban etmekten vazgeçmemiz gerekir. Türkiye hâlâ bu dönüşümü yapabilecek kapasiteye sahip bir ülkedir. Yeter ki demografik krizi yalnızca bir istatistik değil, bir kader anı olarak görelim. Geçmişte bize güç veren değerler bugün de elimizde duruyor; yapmamız gereken, onları yeniden anlamlandırarak geleceğe taşımaktır.

Bugün atılacak adımlar, yarının varlığını belirleyecektir. Ve bu ülke, geleceğini kaybetmek için değil, onu kurmak için vardır.

Cihad İslam YILMAZ