Karadeniz ve Azak Denizi’ne uzanan kıyılarıyla ‘jeostratejik’ tanımına en uygun bölgelerden biri olan Kırım yarımadasının Türk ve İslam dünyasındaki yeri bambaşkadır.

Uğruna harplerin verildiği Kırım, Osmanlı Anadolu’sunun kuzeyi için cephe muhafızı gibiydi.. Kırım güvendeyse Karadeniz güvendeydi. Kırım sağlamsa, deniz komşusu payitaht İstanbul sağlamdı..

Bunun yanı sıra Kırım’da yetişen gözü kara süvariler Osmanlı ordusunun cenk meydanlarında nice kahramanlık destanları yazıyordu..

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul ile birlikte bizlere emanet ettiği Kırım yarımadası, 1770’lerden bu yana mahzun.. Meşhur Küçük Kaynarca Antlaşması’nın coğrafyamız insanında, siyasetçisinde, askerinde, münevverinde neden olduğu travmaların bir yansıması da Kırım’ın elden gitmesiyledir..

TATAR BALALARININ HALİ NİCE?

48 Giray Hanı'nın ebedi istirahatgahı olan Kırım toprakları, “Kırım Tatarları ile Yurtdışındaki Soydaşlarla Münasebetlerinin Geliştirilmesi” başlıklı bir sempozyum kapsamında bizleri de misafir olarak ağırladı..

Peki, Kırım’ın yakın tarih seyri günümüze nasıl yansıyor?

Kırım’da şu andaki vaziyet nasıl?

Kırım Türkleri ne durumda?

İşte bu soruların cevaplarını, 4 günlük Kırım temaslarımız sırasında edinme fırsatı bulduk..

ÜÇÜNCÜ RUSYA DEVRİ

Osmanlı’dan 1774’te kopan, 1783’te Giray Hanlığı tarihe karışan, bu tarihten 1917’ye kadar Rusların hakimiyetine giren, 1921’den itibaren Sovyet Rusya’sına bağlı kalan, 1954’te Ukrayna’ya devredilen Kırım, 2014 yılından itibaren tekrar Rusya tarafından ilhak edildi..

Günümüzde Kırım Cumhuriyeti, Rusya’ya bağlı özerk yapıda. Ülkenin bir Başbakanı var. İç işlerinde bağımsız. Dış işlerinde Rusya’ya bağlı..

Kırım Tatarları ülkenin asli unsurları arasında.. Sayıları 300 binden fazla. Kırım’ın genel nüfusu 2,5 milyon.. Ülkede Tatar Türkleri’nin yanı sıra Ruslar, Ukraynalılar, Almanlar, Bulgarlar, Özbekler, Türkiye Türkleri, Kazan Tatarları, Kafkas halkları, çingeneler, Yahudiler gibi pek çok millet bir arada yaşıyor.

Kırım parlamentosunda 3 parti ve 75 milletvekili bulunuyor. 7’si Kırım Tatar Türkü. Ukrayna döneminde Kırım Tatarları parlamentoda 1 vekille temsil ediliyormuş..

Kırım genelinde Rus bayrağı kamu binaları haricinde ülkede pek görülmüyor.. Sivil hayatta hissedilir derecede baskın bir Rus egemenliği mevcut değil. Devlet dairelerinde Rusya ve Kırım Cumhuriyeti bayraklarının yanı sıra Kırım Türkleri’nin bayrağı da dalgalanıyor. İdari merkez Simferopol'deki (tarihi adıyla Akmescit) Kırım Parlamento binasının tabela yazısı Rusça, Ukraynaca ve Kırım Türkçesi. Kırım’ın resmi dili Rusça. İkinci resmi dil Tatar Türkçesi..

Ukrayna döneminde Tatar Türkleri devlet dairelerinde çalıştırılmazmış. 2014 sonraki dönemde bu yasak kalkmış..

EĞİTİM TÜRKÇE

Kreş, ilkokul, lise ve üniversitelerde Kırım Tatar Türkçesi ders olarak okutuluyor. Türkçe, yani ‘Türkiye Türkçesi’ Kırım okullarında seçmeli ders.. Ayrıca Kırım Tatarlarının “Alman işgalcilerinin işbirlikçisi ve suç ortağı” olarak gösterildiği ders kitaplarının ilgili bölümleri müfredattan tamamen çıkarılmış..

BAYRAMLAR TATİL

Müslümanların Kurban ve Ramazan bayramları Kırım Cumhuriyeti’nde resmi tatil.. 2014 sonrası getirilen serbestiler arasında bu da.

5 VAKİT EZAN

Kırım’daki camilerin tamamında 5 vakit ezan okunuyor..

Bu ibadethanelerin en şaşaalısı, Simferopol/Akmescit’teki Büyük Cuma Camii.. 

Aynı anda 5 bin kişinin ibadet edebildiği bu devasa ibadethanenin kitabesinde, Rus lider Putin’in maddi himayesiyle inşa edildiği yazılı..

2023 yılında ibadete açılan Büyük Cuma Camii’nin mimari projesinin Türkiye’de hazırlandığı, Türk firma tarafından inşa edildiği ve inşaat malzemelerinin Türkiye’den geldiği önemli birer ayrıntı..

Kırım’daki Büyük Cuma Camisi’ni, İstanbul’un incisi Büyük Çamlıca Camii’nin ufaltılarak yeniden inşa edilmiş hali gibi gözünüzde canlandırabilirsiniz..

Caminin daha merdivenlerinden çıkarken kendinizi İstanbul’un Fatih ilçesindeymiş gibi hissediyorsunuz. Avluya girince sanki Mimar Sinan’ın eseri Şehzadebaşı Camii’nin avlusundaymışsınız gibi.. Caminin içinde ise Çamlıca Camii’ndeymiş gibi Allah’ın huzuruna çıkıyor Kırım Müslümanları..

Büyük Cuma Camii’nin inşa süreci ise hayli sancılı.. Ukrayna dönemine kadar uzanan tam 27 yıllık hikayesi var..

Cuma ve bayram namazlarını spor salonlarında kılmak zorunda kalan Kırım Müslümanlarının talebiyle başlayan vetirede “Bir tuğla da sen koy” gibi kampanyalar düzenlenmiş. Kırımlılar hakikaten de taş alıp getirerek yetkililere teslim etmiş.. Maddi güçlüklerin yanı sıra bürokratik engeller bir türlü aşılamamış. Ta ki Ukrayna dönemi sona erene kadar..

Kırım Müftüsü Emirali Ablayev’in bize aktardığına göre, Yalta’da Putin’e bizzat iletilen Cuma Camii talebi kabul görüyor ve 2017 yılında temeli atılan ibadethane, külliye olarak 2023’te tam kapasiteyle müminlerin hizmetine giriyor..

Takvim yaprakları 1826’yı gösterdiği zaman diliminde Akmescit’te inşa edilen Seyit Settar Camii ise yakın zamana kadar harabe haldeymiş.. Türkiye Diyanet Vakfı’nın destekleriyle TİKA bu tarihi ibadethaneyi ihya ederek külliye halinde Kırım Tatarlarına kazandırmış.. Seyit Settar Camii 500 kişilik ibadethane kapasiteli. Medresesinde 60 yatılı talebe öğrenim görebiliyor. Külliyede ayrıca Din Hizmetleri Müşavirliği ve Kırım Müftülük Hizmet ofisleri bulunuyor..

Kırım’daki camilerde Cuma hutbeleri Türkçe ve Rusça olarak iki dilde irad ediliyor. Tarihi 1670’lere uzanan Orta Camii’nde kıldığımız Cuma namazında, “üç aylar” konulu Türkçe hutbe bizlere bir kez daha “Burası yad eller değil” dedirtti..

Kırım’ın müstesna ibadethanelerinden Kebir Camii’nin imamının ise Bursa Uludağ Üniversitesi mezunu bir ilahiyatçı olduğunu not düşelim..

SÜRGÜN YARASI

Kırım denildiğinde hemen herkesin aklına 1944 Stalin sürgünü gelir..

Osmanlı’dan sonra birçok Müslüman halkın yaşadığı derin acılardan birini yakın tarihte Kırım Tatar Türkleri yaşadı..

İkinci Dünya Savaşı yıllarında çoğunluğu Kırım Tatarları’ndan oluşan 20’den fazla millet Kırım’dan zorla göç ettirildi. 180 bini aşkın Kırım Tatarı anayurtlarından sürüldü. 1989’da sürgünün 'yasadışı' olduğu kararlaştırıldı ve yurda dönüşler başladı. Fakat dönenlere toprak verilmedi. 1993’ten sonra Ukrayna döneminde Kırım Tatarları toprak sahibi olabilmek için eylemler yapmış, barikatlar kurmuş fakat netice alınamamış..

2014’teki ilhaktan sonra durum değişmiş.. Yayımlanan kararnameyle Kırım Tatarları da toprak edinme hakkı kazanmış.. Kırım Vatan Kültür Derneği Başkanı Nusret Tuzak, “Her şey daha kötü olacak diye beklerken tam tersi oldu” diye özetliyor bu durumu..

Bahçesaray yolu üzerinde Kırım Tatarlarının yaşadığı bölgeyi bizzat gördük.. Çoğunluğu müstakil evlerde, Kırım Tatarları yolun her iki tarafında mahalleler kurmuş..

ACIYI HİSSETTİREN MÜZE

Kırım’da her 18 Mayıs’ta ‘Sürgünlük Kurbanlarını Anma Günü’ olarak resmi etkinlikler düzenleniyormuş.

Sürgünün gerçekleştirildiği Siren kasabasında tam da o günkü tren istasyonunun bulunduğu mevkide bugün bir müze ve anıt/abide yer alıyor.. Buraya ilk adım atıldığı andan itibaren sürgünün oluşturduğu hüzün iliklere kadar hissediliyor.. Üç etaplı alandaki mezar taşları, yankılanan çocuk sesleri, fotoğraflar, dini objeler ve heykel grupları, ziyaretçileri o meşum hadisenin yaşandığı güne götürüyor.. O mevkinin havası bile sürgün kokuyor..

Sürgün yaşandığında annesi ve 3 kardeşiyle birlikte vatanından koparılan Özbekistan Kırım Tatar Diasporası kanaat önderi Şevket Osmanov da ziyaret esnasında bizimleydi.. Sürgünde 8 yaşında olan Şevket amca, şimdilerde 90’ına merdiven dayamış...

MEDYADA KIRIM TATARLARI

Kırım Türkleri’nin kültürel dinamiği için medya da önemli bir başlık.

Kırım Tatarları, gündemi, Tatar Türkçesi’yle yayın yapan ‘Millet TV’den takip ediyor; ‘Yeni Dünya’ ile ‘Merhaba’ gazetelerini, ‘Yıldız’ dergisini okuyor.. 'Vatan Sevdası' radyosu faal yayın yapıyor.. Kırım TV-Radyo Teşkilatı yüzde 60 Kırım Tatar dilinde yayınlanıyor..

İsmail Gaspıralı Medya Merkezi 3 dalda hizmet veriyor..

'FİKİRDE BİRLİK'

Gaspıralı demişken...

“Dilde, fikirde, işte birlik” sloganıyla Türk dünyasının kalbine yerleşen Kırım Tatarı fikir adamı İsmail Gaspıralı’nın kabri bu topraklarda..

Çıkardığı Tercüman gazetesinin matbaası bugün Gaspıralı Müzesi..

Gaspıralı’nın matbaasının hemen karşısındaki evinde ise maalesef Kırım Tatar sürgünü sırasında oraya giren yerleşimciler yaşıyor.. Evi satın alarak müzeye dahil etme girişimleri çoğu kez başarısızlıkla neticelenmiş..

HANLARIN SARAYI VE KABRİSTANI

Kırım’da Han Sarayı ve Zincirli Medrese gibi sembol yapılar günümüzde restorasyonda..

Kırım merkezli olarak 341 yıl hüküm süren Giray Hanlığı'nın adeta ‘küçük Topkapı Sarayı’ olan idari merkezi restore ediliyor.

Osmanlı padişahlarından Yavuz Sultan Selim’in kayınpederi, Kanuni Sultan Süleyman’ın dedesi Kırım Hanı Mengli Giray’ın kabri ziyarete açık.. O’nun tam karşısında İsmail Gaspıralı'nın kabri yer alıyor..

1700’lerden bu yana harabe olan Salacık Han Sarayı’nın restorasyonu için Rusya’nın 4 milyar ruble gibi yüksek bir finansman ayırdığı bilgisini de paylaşalım..

İLBER ORTAYLI'NIN YEĞENİ DE ORADA

Giray Hanlığı'nın sarayını, kabristanı, devam eden restorasyon çalışmalarını bizlere Bahçesaray Tarih Kültür ve Arkeoloji Müzesi Kırım Tatar Tarihi ve Kültürü Bölümü Sorumlusu Meryem Seitumerova anlattı.

Bir Kırım Tatar Türkü olan Meryem Seitumerova aynı zamanda tarihçi İlber Ortaylı'nın yeğeni..

İlber Ortaylı da bir Kırım Tatarı..

Ortaylı'nın yanı sıra; Orhan Gencebay, Cüneyt Arkın, Ali Babacan, Ahmet Davutoğlu, Halil İnalcık, Hayrettin Karacan, Aydan Şener gibi Türkiye kamuoyunda yakından tanıdığımız pek çok isim köken olarak Kırımlı..

*

Tarih, kültür ve inanç bağlarıyla sımsıkı bağlı olduğumuz soydaş Kırım'ın Anadolu’ya çokça selamı var.

Ve çokça hasreti...
 

Faruk Arslan / Haber 7