İnsanı büyük ya da küçük yapan kendi aklı, iradesi ve ahlakıdır. İnsanın elinde, irade gücü denen sihirli bir değnek, Musa aleyhisselamın asası var; hayal ettiği hedeflere ulaşabilir, bütün yaşam değişimlerini sırayla yapabilir. 

İrade, beynin fonksiyonlarından biri, eğitilebilen bir zihinsel güç ve ruhsal kastır. İrade gücünü geliştirenler, bireysel ve sosyal hayatlarında daha başarılı ve mutlu bir hayat sürebilirler. İnsan için dünya hayatının her anı imtihandır; onu sınayacak kişi, nesne, olay ya da durumla karşılaşır sürekli. Masanın üzerinde duran yemek tabağına hayır demek kimileri için zor olabiliyor; iftar sofrası müthiş bir irade terbiyesidir bu yüzden. İşten eve dönünce akşam namazını kılmak yerine tembellik edip televizyon izlemek daha cazip gelebiliyor. Kişi eşiyle ve çocuklarıyla sohbet etmek ya da kitap okumak yerine cep telefonunda sosyal medyayı dolaşarak saatlerini harcayabiliyor. 

İnsan ‘yapması gerektiğini düşündükleri’ ile ‘o anda yapmak istedikleri’ arasında karar vermek zorunda kalıyor. Görev ve istek arasında seçimi etkileyen bir husus akıl, kültür, bilgi ve düşünceyse, diğer husus da inanç, ibadet ve güzel ahlaktır. Her yeni ramazanda, gelecek sene değiştirmek istediklerini belirleyebilir kişi.  Oruç, Hz. Musa’nın asası irade gücünü eline almaktır çünkü. Güçlü bir inanç, ibadetler, güzel ahlak ve sağlam kişilik, irade gücünü Hz. Musa’nın asası yapacaktır.  Elinde Hz. Musa’nın asası olan kişi, Firavun’la karşılaşınca hemen tanır onu ve hileleriyle baş edebilir. Birçok şeyi değiştirmek yerine sadece bir hedef belirleyip ona sıkı sıkı sarılsak daha başarılı olunabilir diye düşünürüm ben. Kim istemez irade gücünü daha iyi kullanmayı, belirlediği hedeflere ulaşmayı, mutlu olmayı?  Maddi hedeflerden daha çok manevi hedeflere yönelmeyi tavsiye ederim. Örneğin her yıl bir kötü huyundan kurtulabilir insan; uçup, kibir, riya, haset, hırs vs.. 

Nedir bu irade gücü? İnsan irade zafiyeti problemini nasıl çözer? İrade gücü nasıl geliştirilir? Bu sorularla sık karşılaşıyorum. İrade gücünün başarının ve mutlu bir hayatın sırrı olduğuna inanıyorum. Bu konuda önemli gördüğüm birkaç hususu ifade edeceğim bu yazıda..

Düşünceleri, duyguları, tepkileri, davranışları kontrol etme ve yönlendirme gücü sağlayarak insanı zorlu durumlarda hayatta kalabilmesini sağlayan kuvvet, irade gücüdür. Bir çeşit ruhsal kas ya da ahlak güzelliği de diyebiliriz. Günlük hayatında irade gücü kelimesi yerine, hırslı olmak, iradeli olmak, kararlı olmak, disiplinli olmak, kendini kontrol edebilme gibi farklı deyimleri kullanıyor insan. 

Psikologlar irade gücünü  ‘tatmini erteleyebilme gücü’, ‘kısa zamanda elde edilecek keyiflere direnerek uzun vadeli hedefe ulaşabilme gücü’, ‘istenmeyen düşünce, duygu ve tepkileri yok sayabilme kapasitesi’, ‘heyecanlı bir duygusal sistem yerine soğukkanlı bir bilişsel davranış sistemi taşıyabilme becerisi’, ‘tükenme ihtimali olan sınırlı bir kaynak’ olarak tanımlıyor.

Benim sosyal bilimlerden iradeye dair öğrendiğim şey şudur: İrade gücü, başarılı ve mutlu bir hayatın sırrı! Hedef belirleme, planlama yapma, seçme özelliği, karar verme ve sonuçlardan sorumluluk hissetme olarak irade gücü, insanları hayvanlardan ayırıyor. İçinde bulunduğu anda istediğini yapma dürtüsünü dizginleyerek, doğruyu ve uzun vadede kendisi için iyi olanı yapmayı seçmedir irade; kendine hayır diyebilmektir. 
İrade, kendini yönetmedir. Her insan bilir ki irade, bir karar verip, bu kararı uygulama ve başarıya ulaşana kadar devam ettirme yeteneğidir. İstenmeyen alışkanlıkları devam ettirme dürtüsünün önüne geçme becerisidir. İrade, akıl ve ahlak, kısaca karar süreçlerinde bütünleşmektedir ya da ayrık kalmaktadır; akıl ve ahlakın desteğini almayan irade zayıf düşmektedir.

Dolayısıyla irade, tembelliğin, üşengeçliğin panzehridir. Maddi ve manevi başarıya çıkaran merdivendir irade; basamakları tek tek çıkmaktır. İradeli olmak aynı zamanda öz disiplinli olmayı da gerektirir. Disiplinli olmak ve ufak rutinlere sahip olmak iradeyi güçlendirir. İbadetler, iyilikler, hizmet özyönetimi geliştirir.. Bir hadis-i şerfite bir günah işleyince, hemen ‘sadaka vermek’ tavsiye edilmektedir.

İrade gücü, bir tür ruhsal kastır! İstikamet üzere yaşamak, ibadetler, güzel davranışlar ve iyiliklerle yapılan psikolojik egzersizler sayesinde irade gücü geliştirilebilir. İnsan bilgisizlik, tembellik, zayıflık, utangaçlık, üşengeçlik gibi sebeplerle yapmayı tercih etmediği çeşitli güzel davranışları fark edip yapmaya başlamak iyi bir psikolojik egzersiz olabilir. Bir hastayı ziyaret edebilirsiniz. Zor durumdaki bir yakınınıza yardım edebilirsiniz. İhtiyaç sahibi bir arkadaşınıza borç verebilirsiniz. Otobüste bir yaşlıya yer verebilirsiniz en azından. Komşulara, iş arkadaşlarınıza selam verebilirsiniz; hal hatır sorabilirsiniz. Bütün bunlar irade güçlendirme egzersi olacaktır. Gün içinde insanın karşısına bir sürü ufak tefek fırsat çıkar. 

Eskiler nefse muhalefet derdi, sofradan doymadan kalkmak, az konuşmak, az gülmek, az uyumak vs. Çaya şekeri azaltma kararına kadar pek çok karar.. Hepsi irade gücü denilen ruhsal kası geliştirecektir. Örneğin kişi sabah namazından yarım saat önce kalkıp teheccüd namazı kılmaya karar verebilir. Birinci gece istekle yapar örneğin. İkince gece çok zorlu bir iş gününün yorgunluğu ile eve geç gelmiştir ve yataktan kalkmak istemeyebilir. O gece yataktan kalkıp teheccüd namazını kılınca, insan irade gücünü çalıştırmış olmaktadır. 

Evde akşamları sürekli bir şeyler atıştırmaktan hoşlanabilir bir kişi; bu onun kilo almasına ve sağlıksız beslenmesine neden olacaktır. O zaman irade gücünü kullanarak atıştırma isteğini bastırması ve yerine farklı bir şey koyarak kendine engel olması gerekir. Bunu başardığında da irade gücünü kullanmış olur. Oruç tutan biri için bu zor olmayacaktır. Bu tür küçük kararlarla egzersiz yapmaya başlayarak irade gücünü geliştirdiğinde daha önemli konularda da irade gücünden faydalanması kolaylaşacaktır. 

Sabah namazından sonra bir cüz Kur’an-ı Kerim okuma, dolayısıyla her ay hatim yapma kararı alan kişi, aynı zamanda iradesini güçlendirmektedir. Ne kadar çok bu tür davranışlar tekrarlanırsa, o eylemi yapmak o kişi için o kadar kolaylaşacak ve alışkanlık haline gelecektir. 

Fazla kullanımı kasta yorgunluk yaratabilir. İrade gücü kullandığınız bir durumun hemen ardından yeniden kullanmak gerektiğinde ilki kadar sağlam duramayabilir kişi. Çünkü irade gücü sınırlı bir kaynaktır.

Duygusal olarak zorlandığınız bir olaydan sonra, insanın kendini kontrol etme gücü azalır. Hastalıkta, soğuk algınlığı esnasında bile irade zayıflar. İnsanın birden fazla seçim yapmak zorunda kaldığı bir durumun ardından karar verme ve kendini kontrol etme gücünü azaltır. Dolayısıyla psikolojik / zihinsel dayanıklılık gerektiren şeyleri bir arada yapmamaya dikkat etmek gerekir.

Önemli kararları, dinç, sakin ve dingin olduğu zaman vermekte yarar vardır. Zorlu geçen bir haftanın cuma ikindisinde, haftanın tüm yorgunluğu üzerindeyken karar vermek, seçim yapmak çok da doğru olmayabilir. Çünkü o zaman yorgunluk, üşengeçlik devreye girecek ve irade gücü zayıf olacağından ‘yapılması gereken’, ‘doğru olan’a direnmek zorlaşacaktır.

Sağlam bir akşam uykusu, iyi beslenme ve kitap okuma, irade gücü egzersizi, bir başka ifadeyle irade terbiyesi sırasında insanın ihtiyaç duyacağı kaynaklardır. Eğitimli, kültürlü, düzenli yaşayan, istikamet sahibi, kişiliği güçlü, güzel ahlaklı kişilerin irade gücü, kendini kontrol etme ve kendini yönetme becerileri gelişecek ve çalışmalarında başarıya ulaşmalarına yardımcı olacaktır.