Hikmet, kavramı “eşyanın hakikatini olduğu gibi bilmek ve gereğince hareket etmek; hukukî bir hükümde adil olmak,” şeklinde tanımlanır. Hikmetten türetilmiş olan “hakîm (hikmet sahibi)” kavramının ise Kur’ân’da birçok defalar, Allah’ın ve Kur’an’ın sıfatı olarak kullanıldığını görmekteyiz. Hikmet sıfatı, Kur’an’da aynı zamanda, insan için de kullanılmıştır. Bu sebepten, hikmet sahibi insanlar övülmüş ve yüceltilmiştir. 

Mevlâna’nın hikmet ile ilgili görüşleri şu ayete dayanır: “Kime hikmet verildiyse ona çok iyilik (hayır) verilmiştir, bu ayet ve öğütleri ancak olgun akıl sahipleri düşünürler” (Bakara Suresi, Ayet: 169; ) Bu nedenle hikmet; hak ve hakikate uygun olan söz, düşünce ve davranışta isabet kesp etmek şeklinde de kullanılır.

Mevlâna’nın hikmet ile ilgili görüşleri aynı zamanda Hz. Peygamber’in “hikmet mü’minin yitik malıdır, onu her nerede bulursa alır”  hadisine dayanır. İslam’da hikmet kapıları akıl sahiplerine ve hikmeti seven herkese açıktır. Dolayısıyla Mevlâna hikmet için; “aptallık ve bilgisizlik yırtığı yama kabul etmez... ey öğütçü, ona hikmet tohumunu pek saçma. O yarı akıllı balığın kurtulmak için bir çare düşünmesi ve kendisini ölü göstermesi” gibi yarım akıllıların işi olmadığını belirtir (Mevlâna, Mesnevi, IV, s.45). 

Mevlâna’ya göre hikmet, nefsin fikir gücünün orta halidir. Hikmeti orta yol olarak nitelendirirken Hz. Peygamberin “İşlerin en hayırlısı orta olanıdır.” hadisi ve “Böylece biz sizi, insanlara şahit ve örnek olmanız için orta bir ümmet kıldık” (Bakara Suresi; Aet: 143) ayetindeki orta bir ümmet anlayışına dayandırmıştır. 

Mevlana meseleye şu şekilde yaklaşmaktadır:  “Orta yol hikmetse de bu orta hallilik de nispidir. Su, deveye göre azdır, fakat fareye göre deniz gibiydi. Birisinin dört ekmeğe ihtiyacı olur da iki yahut üç tanesini yerse bu, orta bir yiyiştir. Fakat dördünü de yerse bu yiyiş, orta bir yiyiş değildir ki. O adam, kaz gibi hırsına esir olmuştur. Birisinin on ekmeğe iştahı olsa da altısını yese bu orta sayılır…” (Mevlâna, Mesnevi, II, s.60)

Mevlâna bilgi ile hikmet arasında çok güçlü bir ilişkinin olduğu vurgusunu yapmaktadır; ona göre her ikisi de helal lokmadan doğmaktadır: “Hakîm olan bir kimseden istenen hikmet, insanı gören ve bilen yapar. Hikmet arayan da hikmet kaynağı olur, tahsilden ve sebeplere teşebbüsten kurtulur. Bilgileri hıfzeden levh, bir Levh-i Mahfuz olur; aklı ruhtan nasiplenir, feyz alır.” (Mevlâna, Mesnevi, I, s.29-30).

Mevlâna da hikmeti Allah’ın sıfatı, O’nun yaptığı işler, Peygamberlerin sıfatı, Lokman’ın ve diğer seçkin insanların sıfatı olarak kullanmaktadır. Mevlâna gerçek hikmet sahibinin Allah olduğunu, Onun zatı gibi hikmetinin de sonsuz ve sınırsız olduğunu, Onun hikmet sahibi olarak her şeyden haberdar olduğunu, hikmetin Tanrı’nın buyruğu, Onun hükmü, gerçek bilginin de hikmet bilgisi olduğunu, bu bilginin ise Tanrı’nın, peygamberlerin bilgisi, uygunluk bilgisi, uyandırıcı bilgi olduğunu (Mevlâna, Fihi Mafih, s.131, 484) birçok ayette Tanrı’nın ululuğu, yüceliği ve hikmetinin övülmekte olduğunu, Onun her işinde bir hikmetin var olduğunu, hikmeti hikmet yapanın bizzat Tanrı olduğunu, hikmetin gökten inen emir, Onun takdiri olduğunu, Tanrı’nın hikmetinin birleştiren ve kaynaştıran bir hikmet olduğunu, Tanrı’nın hikmetinin akan bir ırmak olduğunu19 ve onu dilediğine verdiğini belirtir (18 Mevlâna, Mesnevi, V, s.25). 

Mevlana, Allah’ın verdiği her şeyin hikmetten ibaret olduğunu söyler: “Allah ‘Allah’nın verdiği rızıktan yiyin’ dedi. Sen, buradaki rızkı ekmek sandın, hikmet olduğunu anlamadın ha! Allah’nın verdiği rızık, insan mertebesine göre hikmettir. O rızık sonunda senin boğazında durmaz, seni öldürüp mahvetmez!” (Mevlâna, Mesnevi, III, s.97) 
 

Mustafa Yürekli / Haber7