Her sağlıklı insan, doğuştan güzellik duygusuna sahiptir. Güneşin dağın ardından doğuşu ve denizde batışı, çiçeğin açması, kuşun ötüşü gibi doğa olaylarındaki güzellikleri insan küçük yaştan itibaren fark eder ve etkilenir.. İnsanın yaratılıştan sahip olduğu temel özellik sadece "düşünme" değil, yüksek hisler (hissiyat-ı iliyye) denilen "din" ve "estetik" gibi duygular da insana ait olan özelliklerdendir. Bu bağlamda, güzellik karşısında gösterilen tepkiler, kendiliğinden ortaya çıkan, ruhumuzdan, benliğimizden kopup gelen tabii reflekstir (S. Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, s.l43). Bu açıdan insanın tabii güzelliği hissetmesi, sanatsal faaliyetlerden önce gelir.

Kaynağı ister doğadaki güzellik, isterse sanat eserindeki güzellik olsun, güzellik duygusu, insanda yüksek bir yaşantı oluşturur. Sözkonusu güzellik duygusu, yetişkinlik çağında, alınan eğitim ya da üyesi olduğu toplumsal çevre ve kültürel ortam nedeniyle gelişir ya da körelir.

ESTETİKTE SOYUTLAMA VE SOMUTLAMA

Estetik, sanat ve tabiattaki güzelliği araştırırken, güzelin ruhsal yaşantısını, sanat eserinin yapılışını ve alımlanmasını incelemektedir (S. Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, s.l43). 

'Estetik', duyulur algının, duyusallığın sağladığı bilgiyle ilgili bir bilimdir; konusu da güzelliktir. Bu anlamda estetik, "güzel üzerine düşünme sanatıdır."  Ayrıca evrenin oluşumu, doğa hareketleri ve insanın düşünme faaliyeti "güzel" ile nitelenir.

İnsan, varlığı (evreni ve tabiatı), insanı (toplumu sanatçı ve alımlayıcı) ve sanat eserini algılarken akla, mantığa ve aynı eşdeğerde duyumlara başvurmaktadır.

İslam kültüründe estetik, "güzel olanın" aranması, iyice araştırılıp algılanarak, üzerinde düşünülüp tahlil edilerek, sanat eserinin kendine, insana ve Yaratıcıya bakan boyutlarını tespit ederek, soyutlama (entelektüel bir çaba) ile bulunduğu nesne bağlamından alınıp bir üst düzey bağlama, güzelliğin yaratılması ve algılanması evresine götürülmesi olayıdır.

İSLAM DÜŞÜNCESİNDE GÜZELLİK

Hakikat ve güzellik arasında bir öz farkı yoktur; çünkü her ikisi de ideye dayanır. Ne var ki güzellik; ide'nin görünüş haline gelmesidir.  Martin Heidegger' e göre güzellik, varlığın gizlilikten kurtulması ve gün ışığına çıkmasıdır. Bu da hakikatten başka bir şey değildir (İsmali Tunalı, Estetik, s. 13). 

İslam dünyasında Farabi ve İbni Sina gibi filozoflar da sisteınlerinde ‘estetik' e yer vermişlerdir. Bu bağlamda mesela İbn Sina, güzelliği Allah'ın bir sıfatı olarak değerlendirmiştir. 

İmam-ı Gazali, kendi felsefe sisteminde estetiği ele almış ve bunu, Allah'ın varlığına dönük akli ispat yollarından bir delil olarak kullanmıştır.

Biz bu yazıda Gazali'nin estetik doktrinini değil sadece estetik-etik ilişkisine dair görüşlerine yer vereceğiz; estetik-etik ilişkisine de anahtar kavramlardan cemal ve hüsn kavramları üzerinden bakacağız.

"Hüsn" kavramı; "kabih" (çirkin-kötü) kavramının zıddı olup güzelleştirme ve süsleme anlamına geldiği gibi, maddi varlıklar ve onların davranışlarını nitelemek için de "iyi" anlamında da kullanılmaktadır. Göz kamaştıran ve arzulanan güzelliği ifade eden "Hüsn" kavramında; "güzellik" akıl, arzu (heva) ve duyu (his) açısından olmak üzere üç kategoride değerlendirilir.

Hüsn mastarından gelen ihsan da; a) Bir başkasına ikramda bulunmak, b) İyi olan davranışlar anlamına gelmektedir. Izutsu da, "hasen" sözcüğünün son derece geniş bir tatbikat sahası olduğunu, "hoşa giden", "tatmin eden", "göze hoş gelen" ya da "hayranlık uyandıran her şey" için kullanılabilecek bir sıfat olduğunu ifade ettikten sonra, bu sözcüğün içeriği ve kapsamı insan hayatının gerek dünyevi, gerekse dini alanlarını içine alır" (Izuısu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Pınar Yay., s. 292.) demektedir.

"Cemal" kelimesi, hüsn (güzellik) ve göz alıcılık anlamına gelip, hem davranışta hem de yaratılıştaki güzelliği ifade etmektedir. Dolayısıyla "cemal" hem biçimde (surette), hem de anlamda olur. Cemal’den türetilen "cemil" kelimesi de güzel ve iyi davranış anlamına gelmektedir. Cemal (hüsnu'I-kesir), sınırsız güzellik demek olup, insanın iç dünyasında, dış görünüşünde ve davranışlarındaki güzelliği ifade eder. Cemal, hem biçimde (surette), hem de manada olur; cemil kelimesinin de, "fiilleri güzel ve vasıfları kamil" manasına gelmektedir. diğini söyler. Ragıb el-Isfahani de "cemal" kelimesini, "hüsnü'l-kesir" yani çok güzel anlamına kullanmıştır. Dolayısıyla hüsn ve cemal kelimeleri birbirlerinin yerine aynı anlamda kullanmışlardır.

GAZİLLİ'NİN "HÜSN" VE "CEMAL" KAVRAMLARINI KULLANIŞI

Genel olarak imam-ı Gazili "hüsn" ve "cemal" kavramlarını eşyayı ve insan davranışlarını vasıflandırmada, hem duyularla bilinen şeyler için, hem de duyularla bilinmeyen şeyler için, birini diğerinin yerine kullanmaktadır. Gazili, dış suret güzelliği için "hüsn" kelimesini kullandığı gibi, işlerde, suretlerde (imge, tasarım ve eser) ve insanın boy / fizik güzelliğinde de "cemal" ve "cemil" kavramlarını kullanmaktadır.

Gazili, güzel ahlak, güzel ilim, güzel yazı, güzel siret, gadap güzelliği, şehvet güzelliği, renk güzelliği, gözün güzel gördüğü güzellik: gözün zevkindeki güzellik derken "hüsn" kavramını: sirette güzellik, güzel ahlak (ahlak-ı cernile), sevilen güzellik derken, "cemil", zahir ve batında olan güzellik derken de "cemal' kavramını kullanmaktadır.

"Hüsn" ve "cemal" duyularla bilinmeyen şeylerde de vardır. Mesela, şu güzel ahlak (hulkun hüsnün), bu güzel ilim (ilmün hüsnün), bu siret-i hasene, bu ahlak-ı cemile dendiği gibi, ahlak-ı cemileden; ilim, akıl, iffet, şecaat, takva, kerem, mürüvvet ve diğer iyi haller murad edilir ki, bunların hiçbiri beş duyu ile bilinmez" diyen Gazali hüsn ve cemali, hem duyularla bilinen şeylerde, hem de duyularla bilinmeyen şeylerde kullandığı gibi, hüsn ve cemal kavramlarını eş anlamlı olarak kullanmaktadır. Gazali "hüsn" kavramıyla vasıflandırdıklarını "cemiil" kavramıyla  da vasıflandırılabilmektedir.

Gazali, eş anlamlı bulduğu "Hüsn" ve "cemal" kavramlarını hem estetik güzellik, hem de etik güzellik için kullanmıştır..