I- Tanım

Pozitif Hukukun temel ilkeleri arasında yer alan kazanılmış hak, ortaya çıkması anında hukuka uygun olarak tamamlanmış, böylece kişiye özgü, lehte sonuçlar doğurmuş, sonradan hukuk kurallarındaki değişiklik veya işlemin geri alınması gibi nedenlere rağmen, hukuk düzeni tarafından korunma altında kalan hak anlamına gelmektedir[1]. Anayasa Mahkemesi kazanılmış hakkı, kişinin bulunduğu statüden ortaya çıkan, tahakkuk etmiş, kesinleşmiş ve kişisel alacak niteliğine dönüşmüş hak olarak tanımlamıştır[2].

Hukuk kurallarının bireylere sağladığı güvenceler çok önemlidir. Bir hukuk kuralı gereğince hak elde eden bireyin, ilgili kuralda öngörülen şartlar çerçevesinde elde ettiği hakkın sonradan elinden alınmaması ve o hakkı kullanımının engellenmemesi gerekir. Bir hakkın doğumu ve kazanılması ile ilgili hukuk kurallarında meydana gelebilecek değişikliklerin geçmişe değil, geleceğe etkili olması uygundur. Yeni ortaya koyulacak bir hukuk kuralı vasıtasıyla, bireylerin geçmişte hukuka uygun yollardan elde etmiş oldukları hakların ortadan kaldırılmaması veya zayıflatılmaması esası, "kazanılmış hak" kavramının hukukun temel prensiplerinden sayılmasının dayanağını oluşturmaktadır. 

II- Kazanılmış Hakkın Korunması ve Hukuk Güvenliği

Hukuka ve hukuk kurallarına güven duygusunu sağlamak ve bu duyguyu korumak için birey, yürürlükteki hukuk sistemi ve hukuk kuralları yoluyla kazandıkları hakların korunacağına ve sahip olduğu hakların kesintiye uğramadan sürekli kullanılabilir halde bulunacağına inanmalıdır. Aksi takdirde, toplumda hukuk güvenliğinin sağlanabilmesi mümkün olamaz. Sahip olduğu hakların korunmasının ve kullanılmasının hukuk düzeni tarafından belirsizlik ve güvensizlik içinde tutulduğunu gören birey, hukuk düzeninin kendisini ve haklarını yeterli şekilde koruduğunu hissedemeyeceğinden, toplum düzeninin iyi ve istikrarlı bir şekilde işlemesinden de bahsedilemeyecektir. Toplum düzenindeki iyilik ve istikrarın sağlanmaması ve korunmaması, beraberinde düzensizliği, güvensizliği ve birçok sorunu ortaya koyacak, kişi hak ve hürriyetlerinin zedelenmesine sebebiyet verecektir.

Demokrasinin ve sosyal bir hukuk devleti olma esasının benimsendiği toplumda, bu temel esasların sadece kağıt üzerinde kalmaması ve istikrarlı toplum düzeninin sağlanabilmesi adına, hukuk sisteminde kazanılmış hak kavramının kabul edilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Örneğin, bireyin önceki mevzuata göre hak kazandığı ve elde ettiği sürücü belgesi veya okul diploması ya da bir ruhsattan kaynaklanan hakları, mevzuatın değişmesi ve yeni şartların eklenmesi halinde ortadan kalkmamalıdır. İşte kazanılmış, yani elde edilmiş hak ve bu hakkın korunması, bir hak hukuka uygun şekilde elde edilmiş olduğu takdirde, o hakkın daha sonradan geri alınmaması ve kullanımı süresince önceki şartlar değişse bile yeni şartlara uymaya bireyin mecbur bırakılmaması demektir.

Bununla birlikte, elde edilen hakkın belirli bir süresi olup da, o süre dolmuşsa, bu halde elbette yeni şartlara tabi olunacaktır. Yine, toplumun düzeni, güvenliği ve esenliği bakımından alınması gereken tedbirler var veya konulmuşsa, bu tedbirlerin gereklerini yapmak, kazanılmış hakka müdahale edildiği anlamına gelmeyecektir. Örneğin, sürücü belgelerinin şeklinin değiştirilmesi veya araç plakalarının yeniden düzenlenmesi kazanılmış hakkın engellendiği sonucunu vermeyecektir. Ancak bu yükümlülük, özellikle maddi konular ile sübjektif hakkın şartları konusunda hak sahibine ek külfetler getirmemelidir.

"Kazanılmış hakların korunması" ilkesi, genelde kişi hak ve hürriyetlerinin, özelde de mülkiyet hakkının korunması yükümlülüğünü üstlenmiş olan hukuk devleti esasının bir gereği olarak görmek gerekir. Kazanılmış haklara saygı gösterilmesi, "hukuk devleti" ilkesinde bulunması lüzumlu olan güvenin korunmasına dair bir özellik, hatta hukuk devleti olmanın unsurlarından olup, devlet ve idaresine katılanlar bakımından da bir yükümlülüktür[3].

Bundan başka, sübjektif hakkı kazananın veya kazanmak üzere olanın, gerek hakkı elinde tutması veya elde etmesi ve gerekse kullanmaya devam etmesi veya kullanmaya başlaması da engellenmemelidir. Kazanılmış hakkın kullanımı, yeni hukuk kuralı ile engellenebileceği veya kısıtlanabileceği gibi, yeni hukuk kuralı olmasa dahi yetkinin keyfi veya kötüye kullanımı yolu ile de kazanılmış hakkın ihlali gündeme gelebilir. Kazanılmış hakkın koruması niteliği taşıyan hukuk güvenliği hakkını zedeleyen bu tür uygulamalar, yürürlükte olan kurallar çerçevesinde uygulanabilir, yetki kullanımının usule uygunluğu ve bu kullanımın kesinlikle kişiye, olaya veya duruma özel olmadığı da ileri sürülebilir. Bu husus, kazanılmış hakkın ihlaline yönelik yeni hukuk kuralının yürürlüğe girmesinden daha tehlikeli bir hal alabilir. Çünkü hukuk kuralına karşı yargı yoluna başvurabileceğiniz halde, bazı yargı yolu kısıtlamaları veya müktesep hakkı ihlal eden yetki kullanımının yasal dayanağının ortaya koyulup, "kötüniyet" iddia ve açıklamalarının somutlaştırılıp kanıtlar eşliğinde sunulamaması, sübjektif hakkın sahibi olan veya olmak üzere bulunan bireyi bir hayli güç durumda bırakabilir. Bu noktada esas olan, yetkinin ve denetimin iyiniyetli, dürüst, eşit ve objektif kullanımıdır. Bu husus asıl olmakla birlikte, bundan münferiden veya sistematik olarak sapıldığında, birey hak ve hürriyetini tehdit eden ve zayıf bırakan bu tür uygulamalara karşı yegane çare, süratli işleyecek bağımsız ve tarafsız yargı ile hukukilik denetiminden başkası olamayacaktır. "Hukuk devleti" ilkesinin bireye sağladığı temel güvence de, tartışmasız şekilde eşit ve dürüst hukuk güvenliği hakkıdır.  

III- Geçmişe Yürümezlik

Belirtmeliyiz ki sübjektif hak, yürürlükte olan hukuk kurallarına uygun şekilde elde edilmiş ve elde edilirken, örneğin idare hukuku alanında idareye karşı herhangi bir hile ve idari makamı esaslı hataya düşürücü bir fiil yapılmamışsa, o hakkın ne şekilde olursa olsun korunması gerekir. Özellikle, zaman ve elde etme bakımından kazanılmış hakların tümü ile korunması gerektiğine inanmaktayız.

Kazanılmış haklar bakımından önemli bir tartışma konusu, yeni düzenleyici işlemlerin ve iptal kararlarının geriye yürüyüp yürümeyeceği sorunudur. Belirtmeliyiz ki, yeni düzenleyici işlemlerin ve iptal kararlarının etkisi geçmişe değil, geleceğe etkilidir. Bununla birlikte, kamu düzenini ilgilendiren hükümler veya usul kurallarında yapılan değişikliklerin, önceki mevzuat dönemindeki hakların kazanılmış hak olarak tanınmasını engelleyebileceği kabul edilmektedir. Böylece, kamu düzenini ilgilendiren yükümler veya usul kurallarında yapılan değişikliklerin kazanılmış haklara istisnalar getirilebilmesi kabul edilmiştir[4].

Esas itibariyle "hukuk güvenliği" ve "adalet" ilkeleri, kanunların sadece yürürlükte oldukları dönemde uygulanmalarını öngörür. Kanunlar, yürürlüğe girdikleri andan itibaren derhal veya kanunda öngörülen ileri bir tarihte uygulanırlar, geriye yürümezler ve önceki kanun döneminde elde edilmiş haklara müdahale etmezler.

03.07.1989 tarihli, 1988/5 E., 1989/3 K. sayılı Danıştay İçtihatları Birleştirme Kurulu kararına göre, "Kanunların geriye yürümezliği ilkesi, bir hukuki işlem veya eylemin, bir hukuki ilişkinin vuku bulduğu ya da meydana geldiği dönemdeki kanunun hükümlerine tabi kalmaya devam edeceğini ifade eder. Sonradan çıkan kanun, kural olarak yürürlüğünden önceki olaylara ve ilişkilere uygulanmaz"[5]. Yeni yürürlüğe giren kanunlar için kabul edilen geriye yürümezlik esası, idare hukuku alanında da "idari işlemlerin geriye yürümezliği" ilkesi olarak kabul görmektedir. Böylece, kazanılmış hakları, mevcut durumu korumak ve hukuki ilişkilerde istikrarı sağlamak gerekliliğinden doğan bir sosyal hayat kuralı olarak, "idari işlemlerin geriye yürümezliği" ilkesi idare hukuku alanında benimsenmiştir[6].

Ceza hukukunda, sanığın ve mahkumun aleyhine geçmişe etkili düzenleme getirilemez. Bununla birlikte, yeni ceza normu sanığın ve mahkumun lehine ise, geriye yürüme yasağının istisnası olarak bu norm geçmişe etkili olur ve bireyin lehine geçmişe uygulanır. Elbette buradaki mantık, yeni düzenlemeyle birlikte toplum düzeni artık eski düzenlemeyi bir kenara bırakmış olmakta ve yeni düzenleme sanık ve mahkum için lehte sonuçlar içermekte, bir başka ifadeyle yeni ceza normundan dolayı sanık ve mahkuma sağlanan haklar çoğaltılmaktadır.

Ceza yargılaması normları "uygulanma zamanı" konusunda farklılık gösterir. Şöyle ki, ceza mahkemelerinin görev ve yetkilerinin belirlenmesi ile işleyişi konusunda yeni bir düzenleme yapıldığında, yürümekte olan soruşturma ve kovuşturmaları ileri tarihli etkileyecek olup, yeni yasal düzenleme uygulama alanı bulacaktır, çünkü yargılamaya dair normlar kamu düzeninden sayılıp, derhal ve devam etmekte olan davalara uygulanırlar.        

IV- Anayasal Güvence Zorunluluğu

"Kazanılmış hak" kavramı, 1982 Anayasası'nda açık bir şekilde güvence altına alınan prensiplerden değildir. Anayasanın 2. maddesinde yer alan "hukuk devleti" ilkesinden ve kişi hak ve hürriyetleri ile ilgili genel anlayıştan yola çıkılarak, kazanılmış hakların korunması gerektiği düşünülmektedir. Bu sebeple, "kazanılmış hak" prensibinin açık bir düzenleme ile anayasal güvenceye kavuşturulması halinde, bireylerin elde etmiş oldukları hakların yasama, yürütme ve yargı organlarının işlem ve kararlarına karşı korunabileceğini, bu organların işlem ve kararların geriye yürümeyeceğini ifade etmeliyiz.