Önce gazete, radyo-televizyon sonrasında internet ve mobil iletişim teknolojilerinin ortaya çıkmasıyla her geçen gün yeni bir okuryazarlık dayatmasına maruz kalıyoruz. Medya okuryazarlığı ile başlayan süreç, parçalı bir vaziyette, televizyon okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı, bilgi okuryazarlığı, internet okuryazarlığı, film okuryazarlığı, sosyal medya okuryazarlığı, dijital okuryazarlık şeklinde devam ediyor. Belki yakında Netflix, Disney gibi platformlar için isteğe bağlı yayıncılık okuryazarlığı da çıkacak.

Bir de geleneksel medyanın ve/ya internet ve mobil iletişim teknolojilerinin önemli bir bileşenini oluşturduğu okuryazarlık türleri var: Finans okuryazarlığı, yine sağlık okuryazarlığı, din okuryazarlığı gibi. Medyanın tamamına ilişkin yeterlilikleri, bu becerilerin ön koşulu olarak ele alabiliriz. Medya okuryazarı veya dijital okuryazar olmadan, finans okuryazarı olmanız biraz zor yani. Dijitalleşmenin yol açtığı sarsıntılarla birlikte bu okuryazarlık türlerinin farklı bileşenleri de öne çıkmaya başladı. Bu yazının konusunu oluşturan dijital haber okuryazarlığı, aslında dijital okuryazarlık çerçevesine denk düşüyor.

Dijital haber okuryazarlığını, dezenformasyonun bugün artık ulusal güvenlikleri tehdit eden küresel bir sorun haline gelmesine karşı ne yapabiliriz sorusuna hem bilimsel hem de yönetimsel bir yanıt olarak görebiliriz. Konu gittikçe çok sayıda ülkenin stratejik gündemine dâhil olmaya başladı. Pek çok ulusal ve uluslararası metinde, dezenformasyonun, artık dünya çapında toplumlar ve demokrasiler için bir büyük bir tehdit oluşturduğu, herkesi ilgilendiren büyük bir uluslararası sorun olduğu tekrarlanıyor. Kasıtlı yalanlar, yarı gerçekler, çarpıtmalar, manipülasyonlar, bunlara ilişkin kampanyalar, komplo teorileri, kehanetler veya propaganda... Ne şekilde karşımıza çıkarsa çıksın, erişim alanı ve miktarının endişe verici boyutlara ulaştığı da.

Farklı toplum kesimleri arasında korkuları körükleyebilme, önyargıları ve güvensizlikleri güçlendirebilme kapasitesinin her geçen gün daha büyük sorunlara yol açtığı, temel vurgulardan biri. Ülkeler kendi mevzuatları çerçevesinde dezenformasyonla mücadelede önemli adımlar atmakta. Dezenformasyonla mücadele yasası ülkemizde de yürürlüğe girdi. Ayrıca Dezenformasyonla Mücadele Merkezi kuruldu. Bu merkez düzenli olarak Dezenformasyon Bülteni yayınlıyor. Ülkelerin bu adımlarının üç temel açmazı bulunmakta: Anonimlik, yapay zekâ ve ifade özgürlüğüne ilişkin dengenin nasıl kurulacağı. Özellikle Anonimlik ve yapay zekâ tarafından üretilen içerikler, dezenformasyonla mücadeleyi etkisizleştirme bakımından ciddi sorunlar taşıyor.

Bir diğer sorun alanı da devletlerarası istihbarat operasyonları, saldırganlık veya meşru olmayan müdahale biçimleri. Gerçek dünyada olduğu kadar sanal dünyada, bazen de hibrit bir biçimde yürütülen bu operasyonlarla yakından ilişkili hesaplar, kamuoyu tartışmalarını etkilemeye dönük bir biçimde kasıtlı yanlış veya yanıltıcı bilgi yaymaya çalışmakta.

Batı dünyasının ve/ya sosyal medya şirketlerinin, dezenformasyonla mücadeleye dönük ilgileri ise duruma göre değişiyor. Dezenformasyonun Ukrayna hadisesi nedeniyle Rusya ile ilişkilendirdikleri kısmıyla mücadele haritaları kırmızı örneğin. Diğer ülkelerle ilgili kısmı ise trafik ışıklarında olduğu gibi sarı veya yeşil renkli olabiliyor. Bu nedenle dezenformasyon, özellikle gelişmeye çalışan ülkelerin giderek daha fazla ele almaya çalıştığı bir risk unsuru olmaya başladı.

“- Dezenformasyonu ifşa etme,

- Çürütme,

- Analiz etme,

- Dezenformasyona karşı koordineli ve etkili yanıtları hızlıca organize etme,

- Dezenformasyonun yayılmasıyla mücadele etme,

- Çoğunlukla sosyal medya aracılığıyla yayıldığı için sosyal medya şirketlerinin dezenformasyonun yayılmasına karşı harekete geçme sorumluluğunu sürekli bir biçimde hatırlatma,

- Yine onlarla dezenformasyonun rant aracı haline gelmesini önlemeye ve kullanıcıların yanıltıcı veya yanlış içerikleri bildirmek için daha fazla fırsatla donatılmasını sağlamaya dönük olarak müzakereleri sürdürme,

- Aynı zamanda bu yönde güçlü bir kamuoyu oluşturma,

- Dezenformasyonun arkasındaki mekanizmaları anlamaya, dezenformasyonun teknik boyutuna, örneğin, sahte seslerin veya görüntülerin üst üste bindirildiği sahte kayıtlardaki tekniklere ilişkin güçlü bir farkındalık oluşturma ve son olarak, toplumun bu konudaki becerileri güçlendirme”

Gibi kabarık bir gündemleri var. Ayrıca tüm nüfusun medya ve haber okuryazarlığını artırarak, insanları dezenformasyon, manipülasyon ve komplo teorileriyle nasıl başa çıkacakları konusunda eğitmeye de önem vermek zorundalar. Dezenformasyon, resmi kurumların tek başına üstesinden gelebileceği bir sorun olmaktan çoktan çıktı. Elbette küresel bir sorun olarak, çözüm için küresel çapta yoğun bir işbirliğini gerektiriyor. Ancak çözüm çabaları bireysel desteğe de muhtaç. Bir mesajın kim tarafından oluşturulduğunu ve ne söylediğini eleştirel bir şekilde sorgulayan, kaynağını kontrol eden, şüphelendiği içerikleri paylaşmayarak başkalarının yanlış bilgilendirilmesini önlemeye çalışan, son olarak bu konuda yetkililerle işbirliği yapmaya istekli olan bireylere her zamankinden fazla ihtiyaç var. Einstein'a atfedilen bir söz var: “Bilgi nerede yazıldığını bilmek demektir”. Bu söz hedefli ya da güdümlü dezenformasyonun başarıya ulaşmasını engelleyecek en önemli güçlerden birinin biz kullanıcılar olduğunu ima ediyor. Eskilerin güzel bir sözü de dezenformasyonun nasıl etkisizleştirileceğine dair yol gösterici nitelikte: “Müşterisiz mal zayidir”. Kökleşmiş düşüncelerimize veya menfaat ve ilgilerimize hizmet ettiği için bize hoş görünen yalan, yanlış, yarı gerçek, çarpıtılmış ya da manipülatif bilgilere inanmayı ve bunları paylaşmayı tercih ettiğimiz sürece dezenformasyon şebekelerinin iştahı daha da kabaracak gibi görünüyor. Nihayetinde bunu burada noktalayıp kendimizi bu konuda test etme olanaklarını haftaya bırakalım.

Sağlıcakla Kalın,

Prof. Dr. Hakan Aydın / Haber7

Erciyes Üniversitesi

X: @mediadjournal